Süỳümiň arassalygy.

Himiki maddalar (şireligi).

Süỳümiň ỳetişikligi.

Neps.

Hapalar

Süýümiñ arassalygy.
Peýdaly süýümlerden daşary çig malyñ düzüminde  dürli görnüşli özge maddalar saklanýar:
Mineral maddalar:

• gum;
• çäge;
• tozan;
• daş;

Ösümlik maddalar:
- ỳapraklaryñ bölejikleri;
- çigitleriñ gabygy;
- baldaklaryñ bölejikleri;

• agaç bölejikleri;

Ýag, ýelim we deri:

Esasan ýüñ we ýüpek ýaly haýwan süýümlerde bolýar.

Süýümleriñ bölekleri:

• dargan süýümleriñ bölejikleri (olar iñ soñunda tozana öwürilýär).

Başga özge maddalar:

- demir bölejikler;
- matanyñ bölekleri;
- gaplaýjy materiallar (köplenç sintetik maddalardan durýarlar).

Süýümiñ içindäki özge (sintetik) süýümler.

Özge maddalar mydamada uly mesele bolup durýardylar, emma soñky ýyllarda bu mesele has ýiti duýulyp başlady. Häzirki zaman ýokary-öndürijilikli işleniş usullar ulanylanda (meselem: öñden-boýama, güýçli pagta arassalama, maşynly ýygym, gödek saklanyş, täze gaplaýjy maddalar) has köp hapa döreýär. Täze egirme usullar bolsa, özge maddalara örän çydamsyzdyr.
Çig mala baha berlende özge maddalaryñ mukdary hökman hasaba alynýar.

Himiki maddalar (şireligi).
Pagta süýümlerde şireleýän maddalar saklanýar. Olar esasan gowaçanyñ mör-möjekleriñ bölüp çykarýan maddalary. Şireleýji maddalary şeýle tertipleşdirip bolar:

• mör-möjekleriñ bölüp çykarýan maddalary;
• bakteriýalaryñ önümleri;
• ösümlik maddalar – nektar, şem, şire we sok;
• çigit ýagy (pagta arassalananda);
• sintetik maddalar – defoliantlar, dökünler, himikatlar, pagta ýygýan maşynlaryñ ýagy;

şireli pagta

Köp ýagdaýlarda şireli maddalar gantyñ bir topary bolup durýar: fruktoza, glýukoza, saharoza. Şire maddalar ösümliklerde ýaşaýan mör-möjeklerden ýa-da ösümlikleriñ özünden bölünip çykýar.
Bu şireleriñ pagtadaky mukdary we goýulygy köp bolsa süýüm ýelmeşip durar. Ýöne önümçilikde şire süýümleriñ ýelmeşip durmagy göni mukdara bagly däl. Pagta saklananda mikroorganizmleriñ fermentleri şire maddalary dargadýarlar. Bu hadysa çyglyk ýokary bolanda has çaltýaşar. Ýöne önümçilik meýdanyñ  özünde howanyñ çyglygy tersine pes derejede saklanmaly.

Süýümiñ ýetişikligi.

Bu pagta süýümler üçin möhüm häsiýetdir. Ýetişiklik görkezijisi pagta süýümiñ diwarlarynyñ galyñlygyna bagly. Süýüm ýetişen diýilip hasaplanýar, haçan-da öl süýümiñ diwarynyñ kese-kesiginiñ 50-80 % tutanda, ýetişmedik haçan-da 30-45 % tutanda we öli haçan-da 25%-den az meýdany tutanda. Doly bişip açylan pagtañ gozasynda hem takmyn          5 % ýetişmedik süýüm bolup biler. Şonuñ üçin pagtada mydama-da ýetişmedik süýümler bolýar, ýöne olaryñ mukdaryny bilmek zerur. Ýetişmedik süýümler ýeterli berk we gaty bolmaýarlar.
Olar şu meselelere getirip bilýärler:

• ỳüplügiñ berkligiñ pes bolmagyna;
• nepsleriñ döremegine;
• gysga süýümleriñ köpelmegine;
• üýtgeşik boýalýarlar;
• agyr işlenýär (esasan darak maşynda);

Neps mikroskopda

Nepsler.
Neps bu süýümleriñ kiçijik, bulaşyp çolaşan ýeri ýa-da düwünjagazy. Olar esasan pagtada bolýarlar. Nepsleriñ iki görnüşi bolýar: süýümli neps – ol diñe süýümlerden durýar hem-de çigit-gabyk neps – onuñ içinde çigit, gabyk ýa-da ýaprak bölejikler bolýarlar. Iñ köp duş gelýän görnüşi süýümli nepsdir.
Onuñ düzümine esasan ýetişmedik ýa-da öli süýümler girýärler. Şeýlelikde neps mukdary, ýetişiklik derejesi bilen berk baglanşyklydyr. Ondan başga nepsleriñ mukdary inçelige eksponenta şekilli bagly bolýar. Has inçe süýümleriñ gatylygy gödek süýümleriñkiden pesdir. Şonuñ üçin inçe süýümler nepsi has añsat emele getirýärler.

Neps darakda

Işleniş usullaryñ hem uly täsiri bar. Pagtanyñ düzüminde, meýdanlarda ýetişen wagty hiç neps bolmaýar. Olar pagta maşyn bilen ýygylanda, jinlerde arassalananda döreýärler.
 Has köp mukdarda neps tüýtme-arassalama bölüminde ýüze çykýar. Darak maşyn neps mukdaryny ýeterli derejä peseldýän ilkinji maşyndyr. Darak maşynlarda nepsler aýrylanok-da, esasan gönelip düzelýärler. Neps ýüplügiñ daşynda galyñ ýer bolup durýar, bu önümçilikde kynçylyklary döredýär. Soñ nepsler ýüplügiñ beýleki ýerlerinden tapawutly boýalýar we ahyrky çykýan dokma önümiñ daşynda anyk görünip durýarlar.
Ýüpek önümlerde nepsler ýüpek süýüm uzynlygyna bölünende (fibrillýasion hadysasy) ýüze çykýar. Bölünip bulaşan süýümler soñ, önümiñ üstünde kiçijik nokat ýaly görünýär. Olar boýagy kadalaýyk alyp bilmeýärler we ýüpek matanyñ üstünde nokat görnüşinde çykýp durýarlar.

Barlag soraglary:

1. Çig malyñ düzümine girýän özge maddalaryñ haýsy görnüşleri bar?
2. Neps bu näme we ol nädip ýüze çykýar?